هرمنوتیک و تفسیر قرآن

هرمنوتیک یعنی تفسیر متن؛ و منظور از متن در واقع «هر چیزی»است. یعنی هر چیزی که در این عالم فانی موجود است، نوعی متن است که باید توسط مفسر تفسیر شود. البته تفسیر به یک معنا امری تخصصی است، و در پژوهش های علمی مورد استفاده قرار میگیرد، لیکن فی الواقع هرمنوتیک از نظر «هرمنوتیک پردازان» امری پایدار و لحظه ای است. یعنی هر فردی در هر لحظه ای در حال تفسیر یک متنی است. شما وقتی به صندلی سینما تکیه زده اید و دارید «بادیگارد» میبینید، یا زمانی که در حال خوشحالی یا ناسزا گفتن به بازیکن تیم محبوبتان هستید، یا وقتی سر صبح هنگام عبور از باغچه سر کوچه تان، با پاکبان محترم شهرداری چشم تو چشم شده و از نگاه او حس می فرمایید که باید سلامی بدهید و این کار راهم مرتکب شده و سلامی میکنید در واقع در حال تفسیر کردن هستید. از هوسرل تا گادامر، همه فکر می کنند که در حال تفسیر روش تفسیر کردن من و شما هستند. خب آزادند، بگذارید تفسیر من و شما را تفسیر کنند!

البته همه هرمنوتیکی ها نظر مشابهی راجع به هرمنوتیک و فرآیندهای آن ندارند (و من چقدر سعی دارم تا بیشتر از واژه هرمنوتیک استفاده کنم بلکه باسوادتر به نظر برسم). بعضی هایشان معتقدند که متن در گذر زمان یک متن است و همان متن، افقی دارد که با افق مخاطب امتزاج یافته و افق ثالثی تقویم می یابد که نتیجه پژوهش یا تفسیر لحظه ای خواهد بود. اما دیگرانی وجود دارند که معتقدند متن در گذر زمان افق های مختلفی را به خود خواهد دید. در واقع این دیدگاه دوم بیشتر تاثیر پذیرفته از بازی های زبانی ویتنگشتاین است. ویتگنشتاین (چه اسم سختی برای تایپ کردن داره) در مرحله اول تفلسف، یک پوزیتیویست تمام عیار بود. در واقع ویتگنشتاین اول از موثرین در نحله اندیشه ورزی پوزیتیویسم منطقی است (و آیا اندیشه ورز پوزیتیویسم یک ترکیب درست است؟) اما ویتگنشتاین ثانی با نظریه بازی های زبانی از خوبان «تفهم» و پست مدرنیسم است که تاثیر شگرفی بر هرمنوتیک داشته است. راحت تر بگویم. من امروز یک متن مینویسم؛ هرمنوتیکی های متقدم معتقد بودند که متن من، امروز یک افق پیامی خاصی دارد که در گذر زمان این افق هیچ تغییری نمی کند، ولی هر کسی که سعی در تفسیر متن من داشته باشد، در واقع اقدام به ممزوج کردن افق معنایی خودش با افق معنایی ذهن من که در متن من متجلی شده است دارد. ترکیب این دو افق، افق معنایی ثالثی را شکل خواهد داد که نتیجه پژوهش است. یعنی خواننده در ابتدا با یک شبکه مفهومی حاصل از امتزاجات افقی قبلی با متن من مواجه میشود. پیام متن من بر ذهن او اثری میگذارد و شبکه مفهومی او را تغییر خواهد داد، سپس او با شبکه مفهومی جدید مطالبی از متن من استخراج خواهد کرد که این مطالب استخراجی محصول امتزاج افق متن من و افق متن اوست. اما هرمنوتیکی های متاخر گر چه تقریبا به همان فرآیند باور دارند، لیکن معتقدند که من امروز اگر متنی بنویسم، دیگر آن متن، متن من نخواهد بود. چرا که متن من در گذر زمان و تحول بازی های زبانی، افق معنایی جدیدی پیدا خواهد کرد. به عبارت دیگر، متقدمین معتقدند که خواننده زمانی که متنی را میخواند (میبینید، میشنود و...) دقیقا با افق معنایی نویسنده ارتباط برقرار می کند، اما متاخرین معتقدند که یک متن پس از شکل گرفتن، دیگر متعلق به نویسنده (گوینده، تصویرپرداز و...) نیست، بلکه موجودیت خاصی برای خود پیدا میکند که فارغ از موجودیت خالق خویش است. به طور مثال اگر من امروز در متنم از واژه «بسیجی» استفاده میکنم قطعا یک تصور و یک افق معنایی خاصی را مد نظر دارم. متقدمین هرمنوتیک بر این باورند که چون متن محصول اندیشه من است، پس هزار سال دیگر هم واژه «بسیجی» چون در شبکه زبانی متن من به کار برده شده است، دقیقا همان معنا را افاده خواهد کرد. اما متاخرین می گویند که خیر! متن بعد از شکل گیری در گذر زمان دیگر همان افق معنایی نویسنده را با خود به همراه نخواهد داشت. چرا که به طور مثال همان واژه «بسیجی» چون یک واژه تاریخی است در اعصار مختلف معانی مختلفی را بروز خواهد کرد.

اما تفسیر قرآن با هر دو سیستم هرمنوتیکی که عرض شد متفاوت است. در علم تفسیر فرآیندی برای شکل گیری یک افق ثالث طی نمیشود. بلکه مفسر تمام تلاشش این است که افق ذهنی خود را به افق معنایی قرآن کریم نزدیک کند. در اینجا کاملا صفر و یکی نگاه میکنیم، مفسر یا افق معنایی قرآن را درک کرده، یا درک نکرده؛ اگر درک کرده است به حقیقت نائل آمده است، اگر درک نکند، به خطا رفته است. تمام نقدهایی که یک مفسر به مفسر دیگر دارد هم از همین زاویه است. البته شمای خواننده با خود خواهید گفت که این امر مشکل است و حتی نشدنی؛ من میگویم بلی مشکل است ولی شدنی است. در اینجا ما با Narration مواجه نیستیم که هر کسی هر طور خواست روایت را پردازش کند و هیچکدام هم غلط نباشند، بلکه اینجا ما با یک سری گزاره طرف هستیم که باید به عمق معانی آن نفوذ کنیم. کلید این کار هم پاکی قلب است. چرا که کلا عقل در قلب ریشه دارد و خانه عقل، قلب است. قلب پاکتر میتواند گزاره های بیشتری از قرآن را دریافت کند. ما در اینجا با صحیح و غلط مواجه هستیم. ضمن آنکه قرآن افق های معنایی متفاوتی هم پیدا نمی کند. در واقع یک آیه قرآن امروز همان معنی را افاده میکند که هزار سال پیش افاده میکرد که در زمان نزول وحی افاده میکرد.

پس دو تفاوت میان هرمنوتیک و تفسیر قرآن هست. اول آنکه در تفسیر قرآن متن همان متن است و افق معنایی آن هم همان افقی معنایی هنگام نزول وحی. دوم آنکه در اینجا تفاسیر یا صحیح هستند و یا غلط. برخلاف تفسیر قرآن ما در هرمنوتیک هر تفسیری راست است، در هرمنوتیک اصلا از صحت و غلط بودن بحثی به میان نمی آید.

عقلانیت علیه عقلانیت

عقلانیت؛ واژه غریبی است! همه دم از آن می‌زنند. به قول شخصیت محبوب من، «فامیل دور» تنها چیزی که در دنیا عادلانه تقسیم شده، همانا عقل است چرا که هیچکس اعتراضی به کمبود عقل خویش ندارد. البته من سعی می‌کنم در شخصیت‌های غیر معصوم ذوب نشوم. فامیل دور عزیز و دوست داشتنی هم از این قاعده مستثنا نیست. پس در او نیز ذوب نخواهم شد و این عبارات دُرّ گو‌نه‌اش را نقد می‌کنم. بسیاری از انسان‌ها هستند در درون با خود نجوا می‌کنند که «من چقدر کم عقلم» و این از نظر نگارنده خاصیت انسان مدرن است. اگر محکوم نشوم که سوسیالیست هستم خواهم گفت بشریت آنچنان مادی‌گرا شده است که حال آدم را بهم می‌زند. البته ایکاش این مادی‌گرایی در ثروت دوستی و ثروت پرستی خلاصه می‌شد. آنگونه حداقل یکی از وجوه آدمی ارضا می‌شد. اما انسان مدرن، در بعد معرفت شناسی نیز مادی است. او روح خود را فروخته است تا بلکه کمی ثروت به دست آورد؛ کسب ثروت در برابر از دست دادن شخصیت آدمی و خط بطلان کشیدن بر فطرت الهی. چه معامله حقیری!

عقلانیت یعنی تجمیع عقل نظری و عقل عملی و یا به قول شهید مطهری جمع جهان بینی و ایدئولوژی. عقلانیت یعنی ببینم جهان چیست و چگونه کار می‌کند و سپس طرح ریزی برای کسب نهایت منفعت. عقلانیت یعنی جمع توصیف و هنجار. توصیف به چیستی می‌پردازد و هنجار به چگونگی. جهان چیست و عمل چگونه باید باشد. آدم عاقل یعنی کسی که قوانین بازی را درست درک کند و رفتار درست را به شکل درست انجام دهد. جامعه عاقل نیز یه همین طریق تعریف می‌شود.

اما امان از آن روزی چون امروز بشریت که در توهم فهم درست کارکرد هستی است و بر اساس همین همین توهم رفتار درست را نیز متوهمانه پی می‌ریزد. آنگاه که جامعه احمق شد و مادی‌گرایانه توصیف کرد و مادی گرایانه نسخه نوشت، انسان‌های به حقیقت عاقل، دیوانه انگاشته می‌شوند و این درد دنیای مدرن است. جامعه امروز آنچنان پی ریزی شده است که «جستجوی نفع شخصی» به هر نحو ممکن عاقلانه است و نشان از عقلانیت باطنی دارد. اما آیا پروردگار عالم نیز این نهاد هستی را اینگونه خلق کرده است؟ چرا بشر به این سمت قدم برداشت؟ نمی‌دانم! اما می‌‌دانم که بشریت امروز عاقل نیست، مجمع دیوانگانی است که عاقلان را دیوانه خطاب می‌کنند. در واقع هنر مدرنیته شاید این بود که جای حماقت و عقلانیت را عوض کرد. احمق‌ها عاقل شدند و عاقل‌ها احمق. و این چنین است که اسلام گرایان با برچسبِ نچسب «رمانتیسم» به همگان معرفی شدند. البته این «انقلاب ما انفجار نور بود» و پرده سیاه شب را شکافت تا چشمان بسته شده بشریت را به حقیقت روشن کند؛ دستی ز غیب آمد و پرده جهل را شکافت. اما دشمنان عقلانیت بیکار ننشستند و با خلق جایگزین‌های انحرافی سعی داشتند تا ذهن رو هوشیاری بشر را دوباره به قعر ظلمات و تاریکی بفرستند. اما چون « مردم از مردم زمان رسول الله (ص) هم بهترند» بیکار ننشسته و عاقلانی را به جنگ خصم فرستادند تا هیمنه اهریمنان را در هم شکسته و طرح نویی را که خمینی (ره) درانداخته بود روحی دوباره ببخشایند. این انقلاب دوباره که البته خارج از مرزهای میهن در حال وقوع است باید انقلاب «عقلانیت علیه عقلانیت» نام نهاد. آری عقلانیت الهی علیه عقلانیت مدرن که نه در بخش نظری پاسخگوی نیاز انسان بود و نه در بخش عملی توانست مدعاهای خویش را محقق کند شوریده است. خناسان قصد جانش را کردند ولی سردارهای امروز که سرهنگ‌های دیروز بودند از حقوق بشریت دفاع کردند و نگذاشتند مسیر عقلانیت الهی مسدود شود. آری باید شورید، باید همگان را شورانید؛ باید ذات بی ذات عقلانیت مدرن را عریان کرد تا همگان درونِ پر از تهی آن را نظاره کنند. باید بشریت را علیه انسان مدرن به حرکت درآورد تا به زودی شاهد آن یگانه حادثه تاریخ باشیم که در امتداد عقلانیت سرخ حسینی به وقوع پیوسته و عقلانیت سبز را به عرصه گیتی بازآورد.

آری امروز جنگ است؛ جنگ عقلانیت علیه عقلانیت! و مطمئن باشیم که در این نبرد ما پیروزیم.

از سری یادداشت های من برای نشریه چشمه